Ελευθερία είναι η ικανότητα του ανθρώπου να αναλαμβάνει την πρωτοβουλία για τη δική του εξέλιξη. Είναι η ικανότητα να ζυμώνουμε τον εαυτό μας. Είναι η άλλη πλευρά συνείδησης του εγώ: αν δεν είμαστε σε θέση να έχουμε συνείδηση του εαυτού μας, θα είμαστε έρμαια των ενστίκτων μας ή του μηχανικού ρυθμού της ιστορίας. Αλλά εξαιτίας αυτής της ικανότητας για αυτοσυνειδησία, μπορούμε να φέρουμε στο μυαλό μας πως ενεργήσαμε χθες ή τον προηγούμενο μήνα. Και μαθαίνοντας από αυτές τις πράξεις μπορούμε να επηρεάσουμε ακόμη και ελάχιστα, το πως θα ενεργήσουμε σήμερα. Και μπορούμε να σκιαγραφήσουμε στη φαντασία μας κάποια αυριανή κατάσταση – ας πούμε, ένα δείπνο, ή ένα ραντεβού ή μια επαγγελματική συνάντηση. Έτσι, αναλογιζόμενοι διάφορες εναλλακτικές λύσεις δράσης, μπορούμε να διαλέξουμε αυτήν που μας ταιριάζει καλύτερα.
Η αυτοσυνειδησία μας δίνει τη δύναμη ν’ απομακρυνθούμε από την άκαμπτη αλυσίδα ερέθισμα – αντίδραση, να σταματήσουμε να σκεφτούμε και ν’ αποφασίσουμε ποιά θα είναι η πρέπουσα αντίδραση.
Το ότι η αυτο – συνειδησία και η ελευθερία συμβαδίζουν, φαίνεται στο γεγονός ότι όσο λιγότερη αυτοσυνειδησία έχει ένα άτομο, τόσο περισσότερο ανελεύθερος είναι. Με άλλα λόγια, όσο περισσότερο βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο αναστολών, καταπιέσεων, παιδικών καθηλώσεων τις οποίες έχει ξεχάσει “συνειδητά”, ενώ αυτές λειτουργούν στο ασυνείδητο, τόσο περισσότερο ωθείται από δυνάμεις τις οποίες δεν ελέγχει. Όταν έρχονται διάφορα άτομα για ψυχοθεραπεία, παραδείγματος χάρη, παραπονιούνται γενικά ότι “βρίσκονται υπο το κράτος παρορμήσεων”, οι οποίες εκδηλώνονται κατά διάφορους τρόπους. Νιώθουν αδικαιολόγητους φόβους και άγχος ή ξαφνικά αισθάνονται ανίκανοι να συνεχίσουν την εργασία τους χωρίς κανένα ιδιαίτερο λόγο. Είναι ανελεύθεροι – δηλαδή, δέσμιοι ασυνείδητων καταστάσεων.
Πολλές φορές, μετά από μερικούς μήνες ψυχοθεραπείας μικρο-αλλαγές αρχίζουν να εμφανίζονται. Το άτομο αρχίζει να θυμάται τα όνειρά του κανονικά. ¨Η παίρνει την πρωτοβουλία σε κάποια συνάντηση με τον ψυχοθεραπευτή λέγοντας ότι θέλει ν’ αλλάξει το θέμα συζήτησης και να βοηθηθεί σε κάποιο διαφορετικό πρόβλημα. ¨Η κάποια μέρα μπορεί να πει ότι ένιωσε θυμό για κάτι που είπε ο ψυχοθεραπευτής. ¨Η μπορεί να βάλει τα κλάματα ενώ προηγουμένως δεν μπορόυσε να αισθανθεί σχεδόν τίποτα.¨Η να γελάσει ξαφνικά αυθόρμητα και εγκάρδια ή να πει ότι δε συμπαθεί τη Μαίρη, με την οποία έκανε παρέα χρόνια αλλά συμπαθεί την Καρολίνα. Με τον τρόπο αυτό, όσο έμμεσος κι αν φαίνεται, η εκπτυσσόμενη αυτο-συνειδησία του συμβαδίζει με την επαυξανόμενη δυνατότητα να κατευθύνει ο ίδιος τη ζωή του.
Καθώς το άτομο αποκτά μεγαλύτερη αυτοσυνειδησία το φάσμα επιλογών και η ελευθερία του αυξάνονται ανάλογα. Η ελευθερία είναι αθροιστική· μια επιλογή που γίνεται ελεύθερα, κάνει εφικτή και μιαν επόμενη ελεύθερη επιλογή. Κάθε ενάσκηση* ελευθερίας αυξάνει την περιφέρεια του κύκλου του εγώ.
…Η ελευθερία λοιπόν φαίνεται στον τρόπο με τον οποίο σχετιζόμαστε με τις καθοριστικές πραγματικότητες της ζωής. Αν αρχίσετε να γράφετε ένα σοννέτο, θα συναντήσετε κάθε λογής ιδιομορφία στους κανόνες του ρυθμού και της έμμετρης ανάγνωσης καθώς και στο ταίριασμα των λέξεων. ¨Η αν αρχίσετε να χτίζετε ένα σπίτι, θα συναντήσετε κάθε είδους καθοριστικό στοιχείο στα τούβλα, τον πηλό και την ξυλεία. Είναι βασικό το να γνωρίζετε το υλικό σας και να αποδέχεστε τα όρια του. Αλλά αυτό που εκφράζετε στο σοννέτο, όπως συνήθιζε να τονίζει ο Άλφρεντ Άντλερ, είναι αποκλειστικά δικό σας. Το σχήμα και το στυλ το οποίο χτίζετε το σπίτι σας είναι αποτέλεσμα του πως εσείς, ελεύθερα, χρησιμοποιείτε την πραγματικότητα των δοσμένων υλικών.
Το επιχείρημα “ελευθερία ενάντια στην αιτιοκρατία” στηρίζεται σε λαθεμένη βάση, όπως ακριβώς είναι σφάλμα να θεωρεί κανείς την ελευθερία σαν ένα είδος απομονωμένου ηλεκτρικού κουμπιού που ονομάζεται “ελεύθερη θέληση”. Η ελευθερία φαίνεται στον τρόπο που κάποιος εναρμονίζει τη ζωή του με την πραγματικότητα – όπως αυτή η πραγματικότητα εκφράζεται σε πράγματα τόσο απλά όσο η ανάγκη για ξεκούραση και τροφή, ή τόσο εσχατολογικά όσο ο θάνατος. Ο Μάιστερ Έκχαρτ έκφρασε αυτή την άποψη για την ελευθερία με μεγάλη οξυδέρκεια σε κάποια από τις συμβουλευτικές συναντήσεις του: “Όταν νιώθετε καταβεβλημένος, αυτό είναι συνέπεια ψυχολογικής αποδιοργάνωσης”. Είναι έκφραση ελευθερίας όταν αποδεχόμαστε την πραγματικότητα όχι από τυφλή αναγκαιότητα αλλά σαν αποτέλεσμα επιλογής. Αυτό σημαίνει πως η αποδοχή των ορίων μας δε χρειάζεται να είναι υποχρεωτικά μια “παράδοση”, αλλά μπορεί και θα έπρεπε να είναι μια εποικοδομητική πράξη ελευθερίας. Και είναι πολύ πιθανό ότι μια τέτοια επιλογή θα έχει δημιουργικότερα αποτελέσματα για το άτομο από ό,τι αν δεν χρειαζόταν να αγωνιστεί ενάντια σε οποιουσδήποτε περιορισμούς. Ο άνθρωπος που πιστεύει πραγματικά στην ελευθερία δε σπαταλά χρόνο πολεμώντας την πραγματικότητα· αντίθετα, όπως παρατήρησε ο Κίρκεγκαρντ, “εξυμνεί την πραγματικότητα”.
…Μέσω της ικανότητάς του να επισκοπεί τη ζωή του, ο άνθρωπος μπορεί να υπερβεί τα άμεσα γεγονότα που τον καθορίζουν. Είτε πάσχει από κάποια σοβαρή αρρώστια είτε είναι σκλάβος είτε θανατοποινίτης, είναι σε θέση να επιλέγει ελεύθερα τον τρόπο που θα αντιμετωπίσει αυτά τα γεγονότα. Κι αυτός ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο σχετίζεται μ’ ένα αδυσώπητο γεγονός, όπως είναι ο θάνατος, μπορεί να είναι πολύ σπουδαιότερο από το ίδιο το γεγονός του θανάτου. Η ελευθερία απεικονίζεται ακόμη πιο δραματικά στις “ηρωικές” πράξεις, όπως ήταν, για παράδειγμα, η απόφαση του Σωκράτη να πιεί το κώνιο αντί να συμβιβαστεί. Αλλά ακόμη πιο σημαντική είναι η αθόρυβη, σταθερή καθημερινή άσκηση της ελευθερίας από το άτομο που αγωνίζεται για την ψυχολογική και πνευματική του ολοκλήρωση μέσα στην παραζάλη της κοινωνίας, όπως η δική μας.
Έτσι η ελευθερία δεν είναι μόνο θέμα κατάφασης ή άρνησης μιας συγκεκριμένης απόφασης: είναι κυρίως η δικιά μας δυνατότητα να ζυμώσουμε και να δημιουργήσουμε τον εαυτό μας. Ελευθερία είναι η ικανότητα να χρησιμοποιούμε τη φράση του Νίτσε “να γίνουμε ό,τι πραγματικά είμαστε”.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Rollo May: “Η έρευνα του ανθρώπου για τον εαυτό του”
